ροή ειδήσεων

1944 – Τα στρατόπεδα και η εβραϊκή μνήμη


Η πιο δραματική εκτόπιση ήταν αυτή των δωδεκανήσιων Εβραίων

Τη χρονιά εκείνη οι διώξεις των Εβραίων έφτασαν στο αποκορύφωμά τους. Συγκεντρώνονταν από τις γερμανικές Αρχές και εκτοπίζονταν....
στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου απ’ όπου δεν υπήρχε επιστροφή.

Τη χρονιά εκείνη οι διώξεις των Εβραίων έφτασαν στο αποκορύφωμά τους. Συγκεντρώνονταν από τις γερμανικές Αρχές και, ύστερα από μια διαδικασία βάρβαρης διαλογής και αποχωρισμού από τα υπόλοιπα μέρη της οικογένειάς τους, εκτοπίζονταν στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου απ’ όπου δεν υπήρχε επιστροφή…

Συνεχίζουμε σήμερα, όπως κάθε Τετάρτη, τα άρθρα από νέους ιστορικούς που επιχειρούν να καλύψουν τα ίχνη της σημαδιακής χρονιάς του 1944 στο πεδίο της ιστοριογραφίας και του δημόσιου λόγου, αναζητώντας πληροφορίες και υλικό για ένα «θαυμαστό έτος» της ελληνικής ιστορίας

Της Αννας Μαρίας Δρουμπούκη*


Ο Μαρκ Μαζάουερ αναφέρει πως λίγες χώρες στην Ευρώπη γνώρισαν ένα τόσο μεγάλο ποσοστό απώλειας του εβραϊκού πληθυσμού όσο η Ελλάδα, η οποία έχασε το 90% των Εβραίων που κατοικούσαν στα εδάφη της.1 Η κατάσταση στο τέλος του πολέμου ήταν δραματική: στην Ελλάδα επέστρεψαν περίπου 1.800-2.000 εκτοπισθέντες. Προκύπτει ότι οι ολικές απώλειες ανέρχονται στους 58.885 Εβραίους.2 Περισσότεροι από 54.533 Εβραίοι μεταφέρθηκαν στην Πολωνία, και φυσικά κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί ότι οι γερμανικές Αρχές τούς προόριζαν για ένα μέρος που λέγεται Αουσβιτς.3 Ετσι, το Αουσβιτς για την Ελλάδα σημαίνει το ξερίζωμα και την καταστροφή πολλών κοινοτήτων με μακραίωνη παρουσία.4

«Πύκνωση της ιστορίας»

Το 1944 υπήρξε κομβική χρονιά όσον αφορά τη γεωγραφία της εκτόπισης. Παρατηρείται μια «πύκνωση της ιστορίας» και οι διώξεις των Εβραίων είχαν ως αποτέλεσμα η Ελλάδα να μετατραπεί σε μια εθνολογικά ομοιογενή χώρα.5 Σε πολλές πόλεις και νησιά οι Εβραίοι συγκεντρώνονταν από τις γερμανικές Αρχές και ύστερα από μια διαδικασία βάρβαρης διαλογής και αποχωρισμού από τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας, εκτοπίζονταν στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου.

Το πρωτόγνωρο του εγκλήματος διαπιστώνεται ακόμη και στις σχετικές ελλείψεις του ελληνικού λεξιλογίου. Π.χ., η έννοια deportation –η βίαιη μεταφορά σε στρατόπεδο προσχεδιαζόμενου θανάτου- μεταφράζεται ανεπαρκέστατα ως «απέλαση» ή «εκτοπισμός», έννοιες που τουλάχιστον θα άφηναν περιθώρια ελπίδας (και επιλογής) ως προς τον τελικό προορισμό. Αντιθέτως, οι μυριάδες ανήμπορων ανθρώπων που στοιβάζονταν, χειρότερα και από ζώα, σε φορτηγά τρένα για να δολοφονηθούν στο Αουσβιτς, δεν ήταν ούτε απελαθέντες ούτε αιχμάλωτοι ούτε όμηροι – έννοιες που όλες τους θα διατηρούσαν ορισμένα βασικά στοιχεία, δικαιώματα, ανθρώπινης υπόστασης.6

Στην Αθήνα, με τέχνασμα των Γερμανών, παρουσιάστηκαν στη Συναγωγή της Μελιδόνης στις 24 Μαρτίου του 1944 περίπου 800 Εβραίοι της Αθήνας, με την ελπίδα να παραλάβουν άζυμα και ζάχαρη για την προετοιμασία του παραδοσιακού πασχαλινού γεύματος. Εκεί συνελήφθησαν και μεταφέρθηκαν στο άγνωστο μέχρι σήμερα στρατόπεδο Χαϊδαρίου, και μετέπειτα στο Αουσβιτς. Το Χαϊδάρι ήταν κυρίως διαμετακομιστικό κέντρο, και λειτουργούσε με βάση τους κανονισμούς που ίσχυαν σε όλα τα ναζιστικά κολαστήρια. Αυτό επιβεβαιώνεται από τη μαρτυρία του Μποτόν Ανρί, στην οποία βρίσκουμε και στοιχεία για τη μεταχείριση των κομμουνιστών κρατουμένων:

«Από το Χαϊδάρι οργάνωναν τις αποστολές στην Πολωνία. Οι Εβραίοι δικαιούντο μισή μερίδα, τη μισή από τους Ρωμιούς […]. Γενικώς όσοι εκτελέστηκαν ήταν όλοι κομμουνιστές, φανατικοί μέχρι θανάτου. Τους Εβραίους προόριζαν για άλλου είδους θανάτους. Ηταν πράγματα τρομερά και ανεπανάληπτα αυτά που συμβαίνανε εκεί. Σκηνές τρομερές».7

«Η ψυχή μου σε αναμονή»

Για την καθημερινή ζωή στο Χαϊδάρι, ο Μαρσέλ Νατζαρή αφηγείται:

«Καμιά πενηνταριά ήμασταν και κάθε μέρα μεγαλώναμε. Η ζωή στο Χαϊδάρι ήταν ένα κομμάτι ψωμί στις 5 ή 6 το πρωί ημερησίως της μιας οκάς. Το πρωί πλιγούρι με σταφίδα, μεσημέρι φασόλια ή μπιζέλια ή ρεβίθια ή μακαρόνια και το βράδυ φακές ή φασόλια ή ρεβίθια. Το ξύλο δεν έλειπε και ύστερα ήταν ο σκύλος που βαρούσε άσχημα, χωρίς να λυπάται καθόλου. Σε κάθε πρωινό προσκλητήριο, η ψυχή μου βρισκόταν εν αναμονή. Κάθε ώρα, περίμενα να με πάνε για εκτέλεση. Κάθε βδομάδα σχεδόν, πήγαινα για ανάκριση με την κλούβα στην οδό Μέρλιν και βέβαια πάντα ερχόμουν σακατεμένος. Στις 2 Απριλίου του ’44 μας φορτώσανε διά τον σταθμόν του Ρουφ, διά μιαν άγνωστον διεύθυνσιν».8

Η αποστολή που φεύγει απ’ την Αθήνα την Κυριακή 2 Απριλίου, αριθμεί περίπου 1.900 εξόριστους, κλεισμένους σε καμιά τριανταριά φορτηγά βαγόνια. Καθ’ οδόν μεγαλώνει: Εβραίοι της Χαλκίδας, της Λάρισας, 2.400 αιχμάλωτοι από το Βόλο, τα Τρίκαλα, και κυρίως από τα Ιωάννινα.9 Πρόκειται για έναν τερατώδη συρμό, με 5.200 ανθρώπους, σε συνθήκες φριχτής συμπίεσης και ασφυξίας.

Η δεύτερη μεγάλη αποστολή Εβραίων στο Χαϊδάρι έγινε στις 9 Ιουνίου του 1944: 1.795 Εβραίοι της Κέρκυρας. Πάλι παρέμειναν για μικρό διάστημα εκεί και μεταφέρθηκαν στο Αουσβιτς. Οι Εβραίοι της Κέρκυρας δεν είχαν την ίδια τύχη με τους Εβραίους της Ζακύνθου, που σώθηκαν με τη βοήθεια των ελληνικών αρχών, του μητροπολίτη και του Γερμανού διοικητή.

Η πιο δραματική εκτόπιση ήταν αυτή των δωδεκανήσιων Εβραίων. Στις 24 Ιουλίου 1944, οι Εβραίοι της Ρόδου και της Κω (συνολικά 1.673) συνελήφθησαν και στις 31 Ιουλίου τα πλοία κατέπλευσαν στον Πειραιά. Μεταφέρθηκαν στο Αουσβιτς, με ενδιάμεσο σταθμό το Χαϊδάρι. Πέντε άνθρωποι πέθαναν στη διάρκεια του ταξιδιού λόγω των ασφυκτικών συνθηκών διαβίωσης.

Στη συνάντηση ενός Γερμανού αξιωματικού και του προέδρου της κοινότητας για την κοινοποίηση της εντολής της συγκέντρωσης όλων των Εβραίων της Ρόδου με τις ταυτότητες και τις άδειες εργασίας, ο πρόεδρος αντέδρασε με τα εξής λόγια: «Κακός οιωνός. Κάτι τρομερό πρόκειται να συμβεί σε εμάς. Εχω ένα κακό προαίσθημα. Ας μας προστατεύσει ο θεός!».10 Σε εκείνες τις δύσκολες στιγμές, ο Τούρκος πρόξενος στη Ρόδο Σελαχατίν Ουλκουμέν παρενέβη και κατάφερε να σώσει 52 δωδεκανήσιους Εβραίους που είχαν τουρκική υπηκοότητα. Μέχρι σήμερα τον θυμούνται στο νησί ως τον «Τούρκο Σίντλερ».

Παραζάλη και ξύλο

Σύμφωνα με τη μαρτυρία του κρατούμενου Μανόλη Κριαρά:

«Οι Εβραίοι της Ρόδου ήταν σε οικτρή κατάσταση στο Χαϊδάρι. Παραζάλη και ξύλο, γέροι να πέφτουνε κάτω, άλλοι να κλαίνε… Τους έβαλαν να καθίσουν κάτω από καυστικό ήλιο. Αρχισαν να διψούν. Μετά πολλά βάσανα τους έφεραν νερό σ’ ένα βρώμικο καζάνι… Νύχτωσε. Δεν τους έδωσαν φαΐ – τους έστειλαν σε χωριστούς θαλάμους, αλλά υπό κτηνώδεις συνθήκες».11

Ο Μποτόν Ανρί στη μαρτυρία του, τονίζει τον αποτρόπαιο τρόπο μεταφοράς τους:

«Ηταν κάπου 3.000 γυναικόπαιδα, κάτω από συνθήκες κόλασης, να χάνει η μάνα το παιδί και το παιδί τη μάνα. Κουβαλούσαν απίστευτα πράγματα, κατσαρόλες, τηγάνια…».12

Η Ματίλντε Καπελούτο περιγράφει τη διαδικασία ελέγχου άμα τη αφίξει τους στο Χαϊδάρι: «Μας έγδυσαν, ήμασταν εντελώς γυμνές. Το σοκ ήταν τεράστιο για εμάς καθώς ζούσαμε σε παραδοσιακά περιβάλλοντα».13

Η μεταφορά των δωδεκανήσιων Εβραίων ήταν η τελευταία εκτόπιση από ελληνικό έδαφος. Ο Κόκκινος Στρατός σημείωνε ήδη επιτυχίες στο νοτιοανατολικό μέτωπο και η Στρατιά Ε ετοιμαζόταν για την οριστική αποχώρηση από την Ελλάδα. Η μεταφορά λοιπόν αυτή συνιστούσε απλά και μόνο μια τεράστια σπατάλη των λιγοστών μεταφορικών μέσων στη γραμμή υποχώρησης.14 Στη Ρόδο επέστρεψαν με το τέλος του πολέμου μόνο 163 άτομα. Με την ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων στο ελληνικό κράτος το 1948, και ύστερα από πρωτοβουλία του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου, είκοσι εβραϊκές οικογένειες εγκαταστάθηκαν στη Ρόδο, με αποτέλεσμα να επανασυσταθεί η κοινότητα.15 Μια δύσκολη αρχή, για μια ακόμα δυσκολότερη μεταπολεμική επανένταξη.

………………………………………

1 Μαρκ Μαζάουερ, «Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής», Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1994, σ. 285

2 Χάγκεν Φλάισερ, «Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης», τόμος Β’, Παπαζήσης, Αθήνα 1995, σ. 346-348.

3 Μαζάουερ… ό.π., σ. 285.

4 Οντέτ Βαρών-Βασάρ, «Η ανάδυση μιας δύσκολης μνήμης. Κείμενα για τη γενοκτονία των Εβραίων», δεύτερη επαυξημένη έκδοση, Εστία, Αθήνα 2012, σ. 129.

5 Πολυμέρης Βόγλης, «Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή 1941-1944», Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2010, σ. 147, 177.

6 Κεντρική ομιλία του Χάγκεν Φλάισερ στην Ημέρα Μνήμης Μαρτύρων και Ηρώων Ολοκαυτώματος, Συναγωγή Αθηνών, 27/1/2011.

7 Visual History Archive, Μποτόν Ανρί, αρ. Συνέντευξης 42858.

8 Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, «Το Ολοκαύτωμα στις μαρτυρίες των Ελλήνων Εβραίων», Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 51-52.

9 Μίκαελ Μόλχο, «In Memoriam. Αφιέρωμα εις την μνήμην των ισραηλιτών θυμάτων του ναζισμού εν Ελλάδι», Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1974, σ. 227.

10 Hizkia M. Franco, «The Jewish Martyrs of Rhodes and Kos», Joseph Franco, Zimbabwe 2009, σ. 62.

11 Βλ. μαρτυρία Μανόλη Κριαρά σε καταγραφή Γιώργου Θεοτοκά, περιοδικό «Αντί», 5.10.2001.

12 Visual History Archive, αρ. Συνέντευξης 42858.

13 Visual History Archive, αρ. Συνέντευξης 18735.

14 Χάγκεν Φλάισερ, «Στέμμα και Σβάστικα…» ό.π. σ. 340.

15 Βλ. Κατάλογος έκθεσης «Η εβραϊκή κοινότητα της Ρόδου»», Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος, 2009.

……………………………………..

Ποια είναι

Η Αννα-Μαρία Δρουμπούκη είναι διδάκτορας Νεότερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το βιβλίο της «Τόποι της Μνήμης, μνημεία της λήθης: ίχνη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου σε Ελλάδα και Ευρώπη», που αποτελεί επεξεργασμένη μορφή της διατριβής της, θα κυκλοφορήσει μέσα στο 2014 από τις εκδόσεις ΠΟΛΙΣ.
efsyn.gr

Παράπονα Ρόδου

Σχόλια

όλα τα νέα στο email σας

Get new posts by email:
παράπονα Ρόδου

επικοινωνήστε

δώσε δύναμη στη φωνή σου,
κάνε τα παράπονα στον δήμαρχο,
κατήγγειλε ότι βλάπτει την κοινωνία,
διέδωσε τις πιο σημαντικές ειδήσεις,
μοιράσου χρήσιμες συμβουλές,
στείλε μας το δικό σου άρθρο
και δημοσίευσε ότι θέλεις
στο paraponarodou@gmail.com
ή συμπλήρωσε την φόρμα

Όνομα

Ηλεκτρονικό ταχυδρομείο *

Μήνυμα *