Παρών και ο Ανδρέας στο Μπρέτον Γουντς

Ποια ήταν η συμβολή της Ελλάδας στην περίφημη διεθνή νομισματική διάσκεψη που έδωσε στο δολάριο τη θέση του χρυσού....



Μια σπάνια φωτογραφία τον Ιούλιο του 1944. Ανδρέας Παπανδρέου (αριστερά), Κυριάκος Βαρβαρέσος (μέση) και Αθανάσιος Σμπαρούνης (δεξιά) στο ξενοδοχείο «Μount Washington», όπου έγινε η διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς. Οι δύο είναι ήδη καθηγητές Οικονομίας, ο τρίτος βοηθός καθηγητή ακόμη.



Στην περίφημη διεθνή διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς, που καθόρισε τη νομισματική εικόνα του κόσμου μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, εκπροσωπήθηκαν 44 χώρες του αντιχιτλερικού συνασπισμού. Ανάμεσά τους και η Ελλάδα, μέσω της κυβέρνησης του Καϊρου, αφού ακόμη μαινόταν ο πόλεμος.

Στους περίπου 700 κρατικούς εκπροσώπους, που συνήλθαν στο ξενοδοχείο «Μount Washington» του Νιου Χαμσάιρ, από την 1η έως τις 22 Ιουλίου 1944, συγκαταλεγόταν και πενταμελής ελληνική αντιπροσωπεία. Δύο μέλη της, για διαφορετικούς λόγους σε διαφορετικές εποχές, θα σημαδέψουν τη σύγχρονη Ιστορία μας. Πρόκειται για τον Κυριάκο Βαρβαρέσο και τον Ανδρέα Παπανδρέου.

Ο πρώτος ήταν επικεφαλής της αντιπροσωπείας και ο δεύτερος μέλος της, ως τεχνικός εμπειρογνώμονας. Δυστυχώς, δεν γνωρίζουμε αν ο τελευταίος, βοηθός καθηγητή τότε στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ και στρατιώτης του αμερικανικού Πολεμικού Ναυτικού, διαδραμάτισε κάποιον ουσιαστικό ρόλο και ποιον ακριβώς.

Ο Κ. Βαρβαρέσος έξω από τη νεοϊδρυθείσα Παγκόσμια Τράπεζα στην Ουάσιγκτον. Μετά την αποτυχία του οικονομικού του προγράμματος στην Αθήνα, θα είναι από τους συμβούλους της Τράπεζας.

Το «χρονικό» του Βενέζη
Ο Κ. Βαρβαρέσος, με την ιδιότητα του διοικητή της Τραπέζης της Ελλάδος και του πρέσβη-αντιπροσώπου της ελληνικής κυβέρνησης στο εξωτερικό, πήρε ενεργό μέρος στην προετοιμασία της συμφωνίας και στη διάσκεψη. Υπήρξε μάλιστα και ένας από τους εισηγητές.

Πριν από τη σύγκλησή της, ως υπουργός Οικονομικών (παραιτήθηκε τον Απρίλιο του 1944, όταν πρωθυπουργός αναλάμβανε ο Γ. Παπανδρέου), μετείχε στις διεργασίες για τη σύνταξη του τελικού κειμένου που παρουσιάστηκε στο Μπρέτον Γουντς. Με αυτό, όπως έχουμε δει στο «ΕΘΝΟΣ της ΚΥΡΙΑΚΗΣ» την περασμένη βδομάδα, ιδρύθηκαν το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, η Παγκόσμια Τράπεζα και το δολάριο ανακηρύχτηκε ουσιαστικά παγκόσμιο χρήμα.

Ο Αλ. Αργυρόπουλος (αριστερά) στη διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς. Από το 1944 αντιπροσώπευσε την Ελλάδα σε αρκετές διεθνείς διασκέψεις.


Σύμφωνα με όσα παραθέτει ο Ηλίας Βενέζης («Χρονικόν της Τραπέζης της Ελλάδος») στη φάση της προετοιμασίας της διάσκεψης (Ιούνιος 1943 - Ιούνιος 1944) ο Βαρβαρέσος «εξέθεσε τας ελληνικάς αντιρρήσεις, δοθέντος ότι η χώρα μας πολύ ολίγην ωφέλειαν ημπορούσε να περιμένει από το σχέδιον εκείνο, ενώ της εζητείτο να αναλάβη σοβαράς υποχρεώσεις ως προς την μέλλουσαν συναλλαγματικήν της πολιτικήν...».

Την ίδια εκτίμηση επανέλαβε προς την ελληνική κυβέρνηση και μετά το τέλος της διάσκεψης. Δεν πρέπει, έλεγε, να περιμένει κάποια άξια λόγου οικονομική ενίσχυση από τους δύο νέους οργανισμούς. Είναι φανερό, πρόσθετε, ότι «ως είχον συσταθή προωρίζοντο να παίξουν αποφασιστικό ρόλο εις την διεθνή οικονομίαν μετά την αποκατάστασιν των εκ του πολέμου ζημιών και την επάνοδον του κόσμου εις την ομαλότητα».

Το επείγον πρόβλημα για την Ελλάδα, λίγο πριν από την απελευθέρωσή της, δεν ήταν η μεταπολεμική συναλλαγματική σταθεροποίηση και ο τρόπος μελλοντικού δανεισμού. Δεν είχε άμεση ανάγκη από νόμισμα, αλλά από είδη πρώτης ανάγκης...

Οι άλλοι μας εκπρόσωποι
Στην ελληνική αντιπροσωπεία εκτός από τον Βαρβαρέσο και τον Παπανδρέου μετείχαν ακόμη: Ο Αλέξανδρος Αργυρόπουλος, διευθυντής τότε του Εμπορικού και Οικονομικού Τμήματος του υπουργείου Εξωτερικών. Διπλωμάτης καριέρας από το 1919, ο Αθανάσιος Σμπαρούνης, γενικός διευθυντής τότε του υπουργείου Οικονομικών. Υπήρξε καθηγητής Δημόσιας Οικονομίας στην ΑΣΟΕΕ και μεταπολεμικά υπουργός Οικονομίας, ο Αλέξανδρος Λοβέρδος ως τεχνικός σύμβουλος και η Καίτη Κυριαζή (γυναίκα του Αργυρόπουλου) ως γραμματέας.

Η Κυρίαρχη φυσιογνωμία
Ο Κυριάκος Βαρβαρέσος (1884-1957) ήταν καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στη Νομική Αθηνών, υπήρξε για πολλά χρόνια υποδιοικητής και διοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος. Μετά την απελευθέρωση έγινε ένα διάστημα αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Βούλγαρη και υπουργός, αλλά απέτυχε στην εφαρμογή του οικονομικού προγράμματός του. Κλασική θεωρείται η έκθεσή του για την ελληνική οικονομία (1952). Εως τον θάνατό του υπήρξε σύμβουλος της Παγκόσμιας Τράπεζας στην Ουάσιγκτον.

Πώς είδαν τη συμφωνία στην κατεχόμενη Ελλάδα

Η συμφωνία του Μπρέτον Γουντς μάλλον περνά απαρατήρητη στην Ελλάδα εκείνες τις τελευταίες μαύρες μέρες της Κατοχής. Προέχει ο αγώνας για το διώξιμο των κατακτητών και την επιβίωση.

Κάποια συζήτηση γίνεται σε ελληνικές εφημερίδες του εξωτερικού. Αλλά περιορισμένα ασχολείται και ο ελληνικός Τύπος το φθινόπωρο του 1944, καθώς οι Γερμανοί βρίσκονται υπ ατμόν. Ετσι, για παράδειγμα, όταν αρχές Σεπτεμβρίου ο Κ. Βαρβαρέσος φθάνει από τις ΗΠΑ στο Λονδίνο και αρχίζει να ενημερώνει προσωπικά για τη συμφωνία, δίνεται η ευκαιρία για ενασχόληση με το Μπρέτον Γουντς.

Γραμμένη, μάλλον, από κάποιον γνώστη των εξελίξεων, η πρώτη ελληνική εκτίμηση για τη συμφωνία βλέπει το φως στην εφημερίδα «Ελευθερία» (πρωτοεκδίδεται εκείνη την περίοδο και διανέμεται δωρεάν). Εκεί δίδεται με ακρίβεια, μάλλον, το κλίμα, οι διαπιστώσεις και οι προσδοκίες:

«Παρακολουθήσαμε και εμείς τα πεπραγμένα της νομισματικής διασκέψεως του Μπρέτον Γουντς, όπου ο κ. Βαρβαρέσος ανεφέρετο μεταξύ των εισηγητών και ηκούσαμεν με πολλήν χαράν τα ευμενή σχόλια των διεθνών κύκλων διά το κύρος και την επιστημονικότητα του Ελληνος αντιπροσώπου».

«Κολοσσιαίο βήμα» για την ανασυγκρότηση του κόσμου χαρακτηρίζεται η ίδρυση του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Η Παγκόσμια Τράπεζα γεννά την ελπίδα ότι θα οδηγήσει στην απαλλαγή «της διεθνούς οικονομίας από τας καταστρεπτικάς συναλλαγματικάς διακυμάνσεις, τας οποίας εγνώρισεν ο κόσμος κατά την περίοδον του Μεσοπολέμου».

Αλλά παρά την αναγνώριση από τη διεθνή κοινότητα της παρουσίας του Βαρβαρέσου εκεί, «εκείνο που περιμένουμε να επιτύχη από τους Συμμάχους, πλην των γενικωτέρων οικονομικών, είναι η άμεσος και ταχεία οικονομική ενίσχυση του τόπου ουχί διά πιστώσεων, αλλά εις αγαθά...».

Η συμφωνία του Μπρέτον Γουντς θα κυρωθεί από την ελληνική κυβέρνηση με αναγκαστικό νόμο μετά τον πόλεμο (Δεκέμβριος 1945 επί κυβέρνησης Σοφούλη). Πρακτικά, η παρουσία των νέων οργανισμών θα αρχίσει να γίνεται αισθητή μετά το τέλος του Δόγματος Τρούμαν και του Σχεδίου Μάρσαλ. Ειδικά από την περίοδο υποτίμησης της δραχμής (1953).

Η 25ετής νομισματική κυριαρχία του δολαρίου

1944-1947 : Μέσα σε τρία χρόνια από τη διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς η συμφωνία που επέβαλαν στην ουσία οι Αμερικανοί, κυρώνεται από τα περισσότερα κράτη που πήραν μέρος (με εξαίρεση την ΕΣΣΔ). Αρχίζουν να λειτουργούν το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η Παγκόσμια Τράπεζα

1947-1971: Για μια 25ετία το σύστημα των συναλλαγματικών ισοτιμιών με βάση το δολάριο (το μόνο νόμισμα που «μεταφράζεται» σε χρυσό) λειτουργεί ικανοποιητικά στο πλαίσιο του καπιταλιστικού νομισματικού συστήματος. Οι ισοτιμίες των νομισμάτων απέναντι στο δολάριο παραμένουν σταθερές, με διακυμάνσεις κατά καιρούς.

1971: Το σύστημα καταρρέει. Ο χρηματοπιστωτικός χώρος σε διεθνές επίπεδο αλλάζει, όταν οι ΗΠΑ αναγκάζονται να αναστείλουν κάθε πώληση και αγορά χρυσού. Η παρέμβαση αυτή διατηρούσε τη σχέση δολαρίου και ουγκιάς χρυσού σε καθορισμένα επίπεδο (35 δολ. = 1 ουγκιά, όπως είχε οριστεί στο Μπρέτον Γουντς).

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΙΑ
Πήγε με τις ιδέες του Κέινς, αλλά...

Οι αντιρρήσεις της ελληνικής αντιπροσωπείας στο Μπρέτον Γουντς είχαν σχέση με τις συναλλαγματικές ισοτιμίες, τα κρατικά αποθέματα και την ελληνική συμμετοχή στο αρχικό κεφάλαιο του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου.

Ο Βαρβαρέσος υπέβαλε δύο υπομνήματα «εις τα οποία εξέθετε τας ελληνικάς αντιρρήσεις. Το πρώτον υπόμνημα ησχολείτο με το σχέδιον καθ εαυτό και με την σημασίαν του διά την οργάνωσιν των διεθνών συναλλαγών και επέκρινε ιδιαιτέρως τας περί Scarce currency διατάξεις». Πρόκειται για άρθρο του σχεδίου, που πρόβλεπε διακρίσεις σε βάρος χωρών, που τα αποθεματικά τους δεν ήταν επαρκή (στην τελική συμφωνία θα απαλειφθεί).

Στο δεύτερο υπόμνημα επισημαινόταν ότι πρακτικά τα όργανα που δημιουργούνταν δεν θα πρόσφεραν στην αντιμετώπιση των ελληνικών μεταπολεμικών προβλημάτων.

Ο Βαρβαρέσος ήταν ένας από τους ομιλητές στην επιτροπή για την ίδρυση του ΔΝΤ. Σύμφωνα με τον Βενέζη, με εισήγησή του αφαιρέθηκε από το κείμενο της συμφωνίας «διάταξις, η οποία προέβλεπε την επιβολήν της ρήτρας του χρυσού εις τα δάνεια του ΔΝΤ. Και η συμμετοχή της Ελλάδος εις το κεφάλαιον της Διεθνούς Τραπέζης από 40 εκατομμύρια, εις τα οποία είχεν ορισθεί αρχικώς, περιωρίσθη εις 25 εκατομμύρια δολάρια».

Το κεντρικό πρόβλημα για τον Βαρβαρέσο, ήταν η διατήρηση των ελληνικών αποθεμάτων σε χρυσό. Αυτά δεν έπρεπε να χρησιμοποιηθούν ούτε για εξόφληση δανείων ούτε για αγορά αγαθών, αλλά για μελλοντική ανάπτυξη.

Η ειρωνεία είναι πως πράγματι αυτό έγινε δυνατό, σε μεγάλο βαθμό, αλλά αμέσως μετά τον πόλεμο θα εξανεμιστούν στο κερδοσκοπικό όργιο που ακολούθησε.

Οπως προκύπτει από τα οικονομικά «πιστεύω» του Βαρβαρέσου, αλλά και του άλλου καθηγητή οικονομολόγου Σμπαρούνη, η ελληνική αντιπροσωπεία στο Μπρέτον Γουντς θεωρητικά ήταν υπέρ του σχεδίου και των ρυθμίσεων του Κέινς («μεγαλοφυείς» χαρακτήριζε τις προτάσεις του ο Σμπαρούνης). Αλλά φαίνεται πως είχε την πεποίθηση ότι δεν πρόκειται να γίνουν αποδεκτές από τους Αμερικανούς. Η προτροπή του λόρδου οικονομολόγου «εμείς πληρώσαμε με αίμα (τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο), ας πληρώσουν τώρα οι Αμερικανοί με χρήμα (το μεταπολεμικό κόστος της ανασυγκρότησης)», ήταν σίγουρο πως θα έμενε στη σφαίρα των ευχών.

Αλλωστε, ούτε οι Αγγλοι επέμεναν στις προτάσεις τους μπροστά στο φάσμα της χρεοκοπίας που αντιμετώπιζαν. Η υποταγή της λίρας στο δολάριο «εξαργυρώθηκε» με αμερικανικά δάνεια προς τη Βρετανία.

Οταν στη βρετανική Βουλή συζητιόταν η έγκριση των συμφωνιών (Δεκέμβριος 1945), ο Κέινς αφόπλισε τους επικριτές τους λέγοντας: «Η άλλη οδός ήταν να δημιουργήσουμε χωριστό οικονομικό συγκρότημα... Θα αποτελούνταν από χώρες, στις οποίες χρωστάμε περισσότερα από όσα μπορούμε να πληρώσουμε και με τις οποίες θα συνάπταμε συμφωνίες να μας δανείσουν χρήματα, που δεν είχαν, και να τους πουλήσουμε προϊόντα, τα οποία δεν ήμασταν σε θέση να προσφέρουμε». Κάπως έτσι παραδόθηκε νομισματικά η βρετανική αυτοκρατορία στις ΗΠΑ...

Ο νεαρός Παπανδρέου
Ο Ανδρέας Παπανδρέου, όταν παίρνει μέρος στη διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς, είναι μόλις 26 χρόνων. Είναι βοηθός καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ και εκείνη την περίοδο υπηρετεί ως εθελοντής του αμερικανικού Πολεμικού Ναυτικού (εξετάζει μοντέλα για τον κατάλληλο χρόνο επισκευής πλοίων). Την προηγούμενη χρονιά έχει τελειώσει το διδακτορικό του για «Το είδος και το εύρος της επιχειρηματικής δραστηριότητας». Αυτό φαίνεται ότι είναι το «διαβατήριο» να περάσει στην αντιπροσωπεία. Είναι άλλωστε και γιος του Ελληνα πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου...

Τάκης Κατσιμάρδος
katsimar@yahoo.gr

Παράπονα Ρόδου