Αίγυπτος και Τουρκία σε παράλληλη ρητορική – Το Καστελόριζο στο επίκεντρο της νομικής

Το καλοκαίρι του 2020, η Ελλάδα και η Αίγυπτος υπέγραψαν συμφωνία μερικής οριοθέτησης των θαλάσσιων ζωνών τους (Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης – ΑΟΖ). Η συμφωνία αυτή αφορούσε μόνο το δυτικό τμήμα της θαλάσσιας περιοχής μεταξύ των δύο χωρών, δηλαδή την περιοχή δυτικά του 28ου μεσημβρινού, ο οποίος διατρέχει κάθετα τη νήσο Ρόδο.



Η οριοθέτηση έγινε κατ’ εφαρμογή της αρχής της μέσης γραμμής, με βάση τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS), η οποία προβλέπει ότι τα κράτη με αντικείμενες ή παρακείμενες ακτές οριοθετούν τις θαλάσσιες ζώνες τους κατ’ αρχήν εξίσου από τις ακτές τους. Ωστόσο, η συμφωνία δεν κάλυψε την ανατολική πλευρά (δηλαδή το τμήμα προς το Καστελλόριζο), το οποίο παρέμεινε εκτός οριοθέτησης για μελλοντική διμερή διαπραγμάτευση.

Η συμφωνία του 2020 χαρακτηρίστηκε ως στρατηγική επιλογή της Αθήνας, με σκοπό την ακύρωση στην πράξη του τουρκολιβυκού μνημονίου, το οποίο είχε υπογραφεί τον Δεκέμβριο του 2019 μεταξύ της Τουρκίας και της κυβέρνησης Εθνικής Συμφωνίας (GNA) της Λιβύης.

Σύμφωνα με ειδικούς στο δίκαιο της θάλασσας, η ελληνική πλευρά αποδέχθηκε παραχωρήσεις, παραχωρώντας περίπου 17-17,5% λιγότερη θαλάσσια έκταση από αυτήν που θα δικαιούνταν αν εφαρμοζόταν αυστηρά η αρχή της μέσης γραμμής, υπολογίζοντας και την πλήρη επήρεια των νησιών. Το Κάιρο είχε επιμείνει ότι τα νησιά δεν δικαιούνται πλήρη επήρεια και ζήτησε να ληφθεί υπόψη η αρχή της αναλογικότητας.

Η Ελλάδα αποδέχθηκε τη μερική επήρεια για λόγους τακτικής, αναζητώντας μια νομικά ισχυρή συμφωνία που να μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως αντίβαρο στο τουρκολιβυκό μνημόνιο.

Τον Απρίλιο του 2025, η Ελλάδα προχώρησε σε δημοσίευση θαλάσσιου χωροταξικού σχεδίου, το οποίο προέκυψε ως αποτέλεσμα ευρωπαϊκής υποχρέωσης, μετά από καταδίκη της από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης λόγω μη εναρμόνισης με την Οδηγία για τον θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό.

Η δημοσίευση αυτή περιλάμβανε χάρτη που εφαρμόζει την αρχή της μέσης γραμμής ακόμη και στην περιοχή ανατολικά του 28ου μεσημβρινού, δηλαδή στο τμήμα που περιλαμβάνει το Καστελλόριζο — μια περιοχή η οποία δεν έχει ακόμα οριοθετηθεί με την Αίγυπτο.

Η Αίγυπτος αντέδρασε σε αυτή την εξέλιξη, καθώς η Ελλάδα εμφανίζεται μέσω του χάρτη να αποδίδει πλήρη επήρεια στο Καστελλόριζο, κάτι που έρχεται σε αντίφαση με την αρχή της μερικής επήρειας που είχε δεχθεί για τη Ρόδο, την Κάρπαθο και την Κρήτη στην προηγούμενη συμφωνία του 2020.

Η διαμαρτυρία του Καΐρου βασίζεται σε νομική συνέπεια: εφόσον στην προηγούμενη συμφωνία είχε συμφωνηθεί μερική επήρεια για τα μεγάλα ελληνικά νησιά, δεν είναι συνεπές να αποδίδεται πλήρης επήρεια σε ένα μικρότερο νησί όπως το Καστελλόριζο.

Η ελληνική κυβέρνηση απάντησε ότι η δημοσίευση του χάρτη δεν συνιστά νέα συμφωνία, αλλά τεχνική εφαρμογή του εθνικού νόμου περί θαλάσσιου χωροταξικού σχεδιασμού — συγκεκριμένα του νόμου Μανιάτη του 2011, ο οποίος προβλέπει ότι, σε περιοχές χωρίς οριοθετημένη ΑΟΖ, ισχύει η αρχή της μέσης γραμμής.

Η Αθήνα υποστηρίζει ότι το θέμα της πλήρους οριοθέτησης ανατολικά του 28ου μεσημβρινού, θα αντιμετωπιστεί σε μελλοντικές διαπραγματεύσεις με την Αίγυπτο και ότι ο χάρτης είναι διοικητικός και μη δεσμευτικός σε διεθνές επίπεδο.

Η Τουρκία αντέδρασε επίσης στον ελληνικό χάρτη, επαναλαμβάνοντας τη θέση της ότι τα νησιά δεν διαθέτουν θαλάσσιες ζώνες, πλην των χωρικών υδάτων έως 6 ναυτικά μίλια. Η Άγκυρα δεν αναγνωρίζει τη Σύμβαση UNCLOS και στηρίζει τη θέση ότι νησιωτικές περιοχές όπως το Καστελλόριζο δεν δικαιούνται υφαλοκρηπίδα ή ΑΟΖ.

Πέραν της Άγκυρας, όμως, και άλλες χώρες φαίνεται να ευθυγραμμίζονται σιωπηρά ή ενεργά με την τουρκική προσέγγιση, όπως:

Η Λιβύη, μέσω της κυβέρνησης Ντμπέιμπα στην Τρίπολη, η οποία αρνείται οριοθέτηση με την Ελλάδα και εξακολουθεί να επικαλείται το τουρκολιβυκό μνημόνιο.

Η Αλβανία, η οποία ενώ είχε συμφωνήσει το 2020 με την Ελλάδα να παραπέμψουν τη διαφορά τους στη Χάγη, καθυστερεί την εφαρμογή της συμφωνίας, ευθυγραμμιζόμενη με την τουρκική διπλωματική στρατηγική.

Παρά τις νομικές και διπλωματικές εντάσεις, το κύριο διακύβευμα αφορά τις ενεργειακές εξελίξεις νότια και νοτιοδυτικά της Κρήτης.

Η Ελλάδα έχει παραχωρήσει θαλάσσια οικόπεδα για έρευνες υδρογονανθράκων, στα οποία δραστηριοποιούνται οι Chevron και ExxonMobil — δύο από τις μεγαλύτερες αμερικανικές πετρελαϊκές εταιρείες.

Η Τουρκία, αν και δεν γειτνιάζει με τα συγκεκριμένα οικόπεδα και δεν έχει νομική βάση για αντιδράσεις, επιχειρεί μέσω της κυβέρνησης της Λιβύης να δημιουργήσει σύγχυση ή να ενισχύσει την εντύπωση νομικής ασάφειας,

Η υπόθεση της αιγυπτιακής διαμαρτυρίας εντάσσεται σε ένα ευρύτερο γεωπολιτικό και ενεργειακό πλαίσιο, όπου η Ελλάδα προσπαθεί να εδραιώσει τα κυριαρχικά της δικαιώματα μέσω διπλωματίας, ευρωπαϊκού πλαισίου και πρακτικών ενεργειών. Το βασικό διακύβευμα παραμένει η εμπέδωση της αρχής ότι τα νησιά έχουν πλήρη δικαιώματα σε θαλάσσιες ζώνες, κάτι που αμφισβητείται από την Τουρκία και έμμεσα από άλλες χώρες.

Η ελληνική διπλωματία καλείται να εστιάσει στις ενεργειακές συνεργασίες με διεθνείς παράγοντες και να συνεχίσει την προσπάθεια οριοθέτησης των θαλάσσιων ζωνών με βάση το διεθνές δίκαιο, αποφεύγοντας εσωτερικές αντιφάσεις που μπορεί να αξιοποιηθούν από τρίτους.
Στο επίκεντρο ο ρόλος του Υπουργού Εξωτερικών

Σε μια περίοδο έντονης γεωπολιτικής ρευστότητας και αυξημένων εθνικών προκλήσεων, η διαχείριση της εξωτερικής πολιτικής της χώρας μοιάζει να βρίσκεται στα χέρια ενός προσώπου που αδυνατεί να ανταποκριθεί στα ελάχιστα απαιτούμενα. Ο Υπουργός Εξωτερικών, καθηγητής Γιώργος Γεραπετρίτης, έχει καταφέρει μέσα σε ελάχιστο χρόνο να συσσωρεύσει έναν εντυπωσιακό αριθμό διπλωματικών σφαλμάτων, προκαλώντας εύλογα ερωτήματα για τις πολιτικές προτεραιότητες της κυβέρνησης, αλλά και την ικανότητά του να χειρίζεται κρίσιμα εθνικά ζητήματα με την απαιτούμενη επάρκεια.

Η πρόσφατη κρίση με την Αίγυπτο, η οποία εκδηλώθηκε μέσω ρηματικής διακοίνωσης στις 5 Ιουλίου και αποσιωπήθηκε επιμελώς επί εβδομάδες, αποτελεί μόνο την τελευταία πράξη σε μια μακρά αλυσίδα διπλωματικών αμηχανιών και άστοχων κινήσεων. Αντί η ελληνική πλευρά να απαντήσει εγκαίρως και θεσμικά, επιλέχθηκε η απόκρυψη της πληροφορίας από το Εθνικό Συμβούλιο Εξωτερικής Πολιτικής και η επικοινωνιακή εργαλειοποίηση μιας επαφής με τον Αιγύπτιο ομόλογο του Υπουργού, με φόντο την ιστορική Μονή του Σινά, η οποία χρησιμοποιήθηκε ως αντιπερισπασμός.

Η ουσία του ζητήματος, ωστόσο, δεν αλλάζει. Η Αίγυπτος, έχοντας ήδη αποκομίσει σημαντικά οφέλη από την ελληνοαιγυπτιακή συμφωνία μερικής οριοθέτησης ΑΟΖ το 2020, επιστρέφει με πρόσθετες απαιτήσεις, επικαλούμενη αντιφάσεις μεταξύ της τότε συμφωνίας (η οποία περιλάμβανε περιορισμένη επήρεια για ελληνικά νησιά όπως η Κρήτη, η Κάρπαθος και η Ρόδος) και των προσφάτων ελληνικών τεχνικών σχεδιασμών, που αναγνωρίζουν πλήρη επήρεια στο Καστελλόριζο. Το Κάιρο, ακολουθώντας μια προσεκτικά μεθοδευμένη πολιτική, αμφισβητεί ουσιαστικά αυτό που η Λευκωσία είχε πετύχει ήδη από το 2003: συμφωνία ΑΟΖ με πλήρη επήρεια, βασισμένη στη μέση γραμμή.

Η πολιτική ηγεσία του Υπουργείου Εξωτερικών δείχνει να αντιμετωπίζει αυτά τα γεγονότα με μία επικίνδυνη ελαφρότητα. Αντί για ψύχραιμο και συγκροτημένο χειρισμό, παρακολουθούμε αλλεπάλληλες επισκέψεις σε ξένες πρωτεύουσες, με επικοινωνιακή έμφαση στην εικόνα των θερμών χειραψιών και των διπλωματικών αβροτήτων. Την ίδια ώρα, τα αποτελέσματα αυτών των επαφών είναι πενιχρά έως ανύπαρκτα – ενώ οι συνέπειες των λαθών αποκαλύπτονται με καθυστέρηση και προσπαθούν να συγκαλυφθούν με διορθωτικές δηλώσεις ή αναφορές σε “παρεξηγήσεις”.

Η απουσία σοβαρού εθνικού σχεδιασμού και η υποκατάσταση της στρατηγικής από επικοινωνιακού τύπου διπλωματία έχει ήδη κοστίσει. Η Ελλάδα παραμένει χωρίς συμφωνία οριοθέτησης με την Αλβανία, καθώς τα Τίρανα αρνούνται να παραπέμψουν το θέμα στη Χάγη, σε ευθεία γραμμή με την τουρκική πολιτική επιρροή. Η Λιβύη συνεχίζει να στηρίζεται στο τουρκολιβυκό μνημόνιο, ενώ η ίδια η Τουρκία επιχειρεί με κάθε τρόπο να υπονομεύσει τις έρευνες για υδρογονάνθρακες νοτίως της Κρήτης, ενεργοποιώντας παρασκηνιακά μέσα και επιδιώκοντας να αποτρέψει την Chevron και την ExxonMobil από τη δραστηριοποίησή τους στα ελληνικά θαλάσσια οικόπεδα.

Στην πράξη, η διπλωματία της χώρας θυμίζει περισσότερο παρακολούθημα εξελίξεων παρά κινητήρια δύναμη. Η Ελλάδα εμφανίζεται ως δύναμη που απλώς “αντιδρά”, συχνά καθυστερημένα, σπανίως προληπτικά. Η πρωτοβουλία έχει περιέλθει σε άλλους, που έχουν αντιληφθεί ότι το παρόν επιτελείο του Υπουργείου Εξωτερικών είναι ευάλωτο, ανεπαρκές και προβλέψιμο. Η εικόνα που εκπέμπεται στο εξωτερικό δεν είναι αυτή μιας αποφασιστικής ευρωπαϊκής χώρας, αλλά ενός κράτους που πορεύεται με την ψευδαίσθηση της κανονικότητας και των ισορροπιών, τη στιγμή που η πραγματικότητα το προσπερνά.

Οι ευθύνες πλέον είναι πολιτικές. Η επιλογή και διατήρηση του προσώπου που χειρίζεται τα πιο κρίσιμα ζητήματα εθνικής κυριαρχίας και διεθνούς παρουσίας δεν είναι απλώς ατυχής – είναι δυνητικά επικίνδυνη. Η κυβέρνηση οφείλει να σταθμίσει όχι μόνο τις επικοινωνιακές ζημίες, αλλά και τις γεωπολιτικές επιπτώσεις μιας πορείας που συρρικνώνει, αντί να ενισχύει, τη διεθνή θέση της χώρας.

Αν η διατήρηση του Υπουργού Εξωτερικών εξυπηρετεί εσωκομματικές ισορροπίες ή εξωπολιτικές δεσμεύσεις, αυτό δεν μπορεί να αποτελεί άλλοθι για την υποβάθμιση της εξωτερικής πολιτικής. Η χώρα δεν έχει την πολυτέλεια για διπλωματικά πειράματα. Και σίγουρα δεν έχει την πολυτέλεια να μάθει εκ των υστέρων ότι χάθηκαν ευκαιρίες, υπονομεύθηκε κυριαρχία ή παρακάμφθηκαν εθνικές κόκκινες γραμμές.

Η εξωτερική πολιτική απαιτεί σοβαρότητα, επάρκεια, αντίληψη του διεθνούς περιβάλλοντος και γνώση του εθνικού συμφέροντος. Όταν αυτά απουσιάζουν από την κορυφή, δεν απομένει παρά η διάβρωση της αξιοπιστίας – και στο τέλος, η επιδείνωση της θέσης της Ελλάδας σε ένα περιβάλλον που γίνεται όλο και πιο αμείλικτο.

Η μικρή και ανυπεράσπιστη Κύπρος, χωρίς να είναι μέλος της Ε.Ε. και του ΝΑΤΟ, υπέγραψε το 2003 συμφωνία οριοθέτησης ΑΟΖ με την Αίγυπτο, εξασφαλίζοντας πλήρη επήρεια με αμοιβαία αποδοχή της μέσης γραμμής.

Μέσα σε δύο μόλις χρόνια θητείας, ο κύριος Γεραπετρίτης έχει κατορθώσει να «μικρύνει» την Ελλάδα. Ο πρωθυπουργός οφείλει να μας απαλλάξει άμεσα από τη δημόσια παρουσία του. Αν τον θέλει τόσο πολύ και θεωρεί αναντικατάστατη την παρουσία του για λόγους εσωτερικών ισορροπιών με μεγάλα οικονομικά συμφέροντα, ας τον κρατήσει βαλσαμωμένο σε ένα χρυσό κλουβί στο νεοκλασικό της Βασιλίσσης Σοφίας και ας βάλει κάποιον άλλον να ασκήσει εξωτερική πολιτική.