Η πειρατεία στο Αιγαίο: Είναι απλά ιστορικό ανάγνωσμα;

Διάβασα τώρα τελευταία ό,τι βιβλίο μπόρεσα να βρω πάνω στο θέμα της πειρατείας στο Αιγαίο και γενικότερα στον χώρο της Ανατολικής Μεσογείου.

Η πιο αναλυτική περιγραφή είναι ένα τρίτομο έργο της Αλεξάνδρας Κραντονέλλη, έκδοση «Εστίας» 1991

Στις 1350 σελίδες του υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός πραγματικών συμβάντων πειρατείας ή κούρσου από το 1390 μέχρι την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης, το 1821. Με μονότονο τρόπο περιγράφονται οι τόποι της επίθεσης, οι δράστες και τα θύματα, πολλές φορές με ονόματα, το αντικείμενο της λείας, οι τόποι που αυτό εκποιήθηκε. Με δεδομένο ότι τα συμβάντα προκύπτουν από τα επίσημα αρχεία της Βενετίας και της Μάλτας, ενώ δεν υπάρχουν σχετικά οθωμανικά ή γενουατικά, πολύ δε περισσότερο αρχεία από τα πειρατικά κράτη της Βόρειας Αφρικής (της «Μπαρμπαριάς»), μπορεί κανείς να υποθέσει ότι ο πραγματικός αριθμός των πειρατικών ή κουρσάρικων επιθέσεων είναι πολύ μεγαλύτερος από τις εκατοντάδες που περιγράφονται με στοιχεία, και οι οποίες αφορούν χιλιάδες πλοία όλων των κατηγοριών.

Χρόνο τον χρόνο, από την αυγή της μεσαιωνικής ιστορίας μέχρι την συγκρότηση του κράτους μας, εκατοντάδες σκάφη όργωναν το Αιγαίο πέλαγος με σκοπό είτε το εμπόριο, είτε την πειρατεία για λάφυρα και κέρδος, είτε για κούρσος, την φθορά δηλαδή με κρατική άδεια των πλοίων των εχθρικών δυνάμεων σε περίοδο πολέμου. Πολέμου που σε όλη αυτήν την περίοδο ήταν σχεδόν συνεχής ανάμεσα σε έναν αστερισμό δυνάμεων που συγκρούονταν για τον έλεγχο των εμπορικών οδών της Μεσογείου.

Βρίσκει κανείς Τούρκους πειρατές των μικρασιατικών παραλίων, Ιωαννίτες ιππότες της Ρόδου, και μετά το 1522 της Μάλτας, ιππότες του Αγίου Στεφάνου της Τοσκάνης, Ισπανούς και Καταλανούς, Γάλλους, Άγγλους, Ολλανδούς, Αυστριακούς, Ρώσους, Βενετούς, Μπαρμπαρέζους, Σικελούς, Δουλτσινιώτες, Ραγουζαίους, Αλβανούς, Έλληνες των Ιονίων νήσων, Έλληνες του Αιγαίου, Μυκονιάτες, Τηνιακούς, Τσιριγώτες, Μανιάτες, Κρητικούς. Όλους σχεδόν όσους έβρεχαν τα πόδια τους στην θάλασσα, τους βρίσκει κανείς εδώ, στο Αιγαίο, σε έναν μόνιμο, κηρυγμένο και ακήρυχτο, πόλεμο όλων εναντίον όλων. Όλα τα σκάφη που διέσχιζαν την θάλασσα για όλους αυτούς τους αιώνες, γαλέρες, νάβες, γαλιότες, φούστες, μπριγκαντίνια, καϊκια, τραμπάκουλα, φρεγάτες, πολάκες, βάρκες, μια μεγάλη ποικιλία τύπων και μεγεθών, κωπήλατα ή ιστιοφόρα, όλα είχαν το μυαλό τους ταυτόχρονα σε όλους τους δυνατούς συνδυασμούς δραστηριότητας, εμπόριο ή λαθρεμπόριο (κοντραμπάντο) αν μπορούσαν, πειρατεία αν τύχαινε, κούρσος αν βρισκόταν ο κατάλληλος κρατικός εργοδότης, επιδρομή στην στεριά αν ήταν βολικό.

Ο σκοπός της απασχόλησης μου με το θέμα της πειρατείας ήταν να βρω τις περιπτώσεις που αφορούσαν την Ικαρία, αν υπήρχαν τέτοιες. Καθώς στο νησί η παράδοση μιλά για τον φόβο των πειρατών ο οποίος ανάγκασε τους κατοίκους να πάρουν τα βουνά και να κρύψουν τους λιγοστούς οικισμούς τους στις κορυφές, μέσα στα δάση.

Είναι εντυπωσιακό ίσως, αλλά δεν υπάρχει ούτε μία καταγεγραμμένη περίπτωση επίθεσης πειρατών στο νησί, ενώ υπάρχουν δεκάδες για κάθε άλλο νησί του Αιγαίου πελάγους, πολλά από τα οποία ερημώθηκαν για μεγάλες περιόδους της ιστορίας τους. Η γειτονική Σάμος για παράδειγμα έμεινε χωρίς κατοίκους από το 1479 μέχρι το 1572. Στις λίγες φορές που η Ικαρία αναφέρεται σε πειρατικά συμβάντα είναι σαν χώρος κοντά στον οποίο έλαβε χώρα κάποια επίθεση. Σε αντίθεση, οι γειτονικοί Φούρνοι αναφέρονται τακτικά, ιδίως μέχρι το 1600, σαν χώρος «ενέδρας», σαν καταφύγιο πειρατικών σκαφών δηλαδή.

Ενώ λοιπόν οι ιστορικές καταγραφές παραλείπουν τελείως την Ικαρία, η παράδοση έχει αφήσει το στίγμα της κυρίως με τον φόβο των πειρατών. Θα μπορούσαμε να το εξηγήσουμε, με την σχετική ελευθερία της φαντασίας, ότι ίσως η μόνη σχέση που είχε το νησί με την γενικευμένη ολόγυρα της πειρατική δραστηριότητα ήταν ότι χρησίμευε σαν καταφύγιο φυγάδων, είτε από τους πάγκους των πειρατικών γαλερών όταν περνούσαν κοντά στο νησί, είτε αιχμαλώτων που δραπέτευαν, είτε ναυαγών από πλοία που εξώκειλαν στις αφιλόξενες για τα πλοία της εποχής ακτές της.

Η μορφολογία του νησιού, με την απουσία λιμένων και ασφαλών αγκυροβολίων, με τους δυνατούς ανέμους του Ικάριου πελάγους, την προστάτεψαν εν πολλοίς από την πειρατική κοσμογονία γύρω της. Από την άλλη την στέρησαν από την συμμετοχή σε μία δραστηριότητα που ήταν εξαιρετικά προσοδοφόρα την στερημένη εκείνη εποχή. Βλέπει κανείς στις σελίδες της ιστορίας του Αιγαίου νησιά όπως η Σκιάθος, η Μύκονος, η Τήνος, η Σαντορίνη, η Ίος, η Άνδρος, η Πάρος, η Νάξος, η Αμοργός, η Μήλος, τα Κύθηρα, να πέφτουν συνέχεια ξανά και ξανά θύματα ληστρικών επιδρομών και ερήμωσης και να ξαναπλουτίζουν σε λίγα χρόνια και να ξαναγεμίζουν από ανθρώπους, αφού το αντικείμενο της πειρατείας και τα λάφυρα έδιναν ζωή σε νέα δραστηριότητα, λαθραία ή νόμιμη, σε όλη την διάρκεια της περιόδου.

Αυτά τα λίγα για την Ικαρία.

Διαβάζοντας όλον τον μακρόσυρτο κατάλογο των πειρατικών επιθέσεων και των πολέμων στο Αιγαίο, μπορεί κανείς να φανταστεί πως κύλαγε η ζωή των ανθρώπων όλους αυτούς τους προηγούμενους αιώνες στα νησιά. Ήταν μια εποχή στερήσεων και ανασφάλειας, κάθε πανί στο πέλαγος ήταν ένα πιθανό προοίμιο μαρτυρίων, αιχμαλωσίας, ατέλειωτων ημερών στους πάγκους με τα κουπιά των γαλερών, ξεριζωμού και θανάτου. Από την άλλη η βασανισμένη ζωή των φτωχών του αρχιπελάγους ωθούσε τον καθένα να πάει στο μπάρκο με την πρωτη ευκαιρία και να προσπαθήσει να κάνει την τύχη του στην θάλασσα, που τότε σήμαινε αναγκαστικά την ζωή του πειρατή και του κουρσάρου. Μόνο έτσι μπορούσες, αν ήσουν ισχυρός ή τυχερός, να σπάσεις τον φαύλο κύκλο της μιζέριας και της πείνας.

Είναι σχεδόν σίγουρο ότι ορισμένες συμπεριφορές και συνήθειες, ιδιαίτερα αν είναι μακρόχρονες και επίμονες σε διάρκεια αιώνων, κληρονομούνται γονιδιακά. Ζούμε όλοι μας τις ζωές μας, αλλά μέσα μας αδιόρατα και υποδόρια υπάρχουν και οι εμπειρίες και οι συμπεριφορές των προγόνων μας.

Αναρωτιέται κανείς αν αυτό το μαύρο παρελθόν συμπεριφοράς αιώνων, καθημερινότητας που χαρακτηρίζονταν από τον φόβο και την αγωνία του ξένου ιστίου στον ορίζοντα, την τάση φυγής και απόκρυψης, την προσπάθεια για εκμετάλλευση κάθε ευκαιρίας για οποιοδήποτε λάφυρο και κέρδος, την καχυποψία για κάθε οργανωμένη προσπάθεια σαν ισοδύναμο για δέσιμο στον «πάγκο» του σκλάβου, έχει περάσει και με ποιο τρόπο, αλλά και σε ποιο βαθμό, σε εμάς σήμερα, τους απογόνους των νησιωτών της πειρατικής εποχής.

Και δεν μιλώ μόνο για τους Καριώτες...

Αριστοτέλης Αϊβαλιώτης
aivaliotis@delta-chemicals.gr

Παράπονα Ρόδου